Filin Yolculuğu

"Kıta Avrupası'nın en batısından, Lizbon'dan Viyana'ya doğru yola çıkan bir fil ile bakıcısı yoksul Subhro'nun ve bu tuhaf yolculuğun hikâyesidir Filin Yolculuğu. 16. Yüzyılda, Portekiz kralı III. João, kuzeni Kutsal Roma-Germen İmparatoru II. Maximilian'a hediye olarak gönderir fil Süleyman'ı. Süleyman ile Subhro, yanlarında kendilerine eşlik eden Portekiz kralının korumaları ve yardımcı ırgatlarla zorlu yolculuklarına başlarlar. Portekiz'i, İtalya'yı, Alpler'i geçerken hayatlarında ilk kez bir Hintliyle karşılaşan, ilk kez bir fil gören köylüleri ve kasabalıları şaşırtır ve etkilerler. Yolculuğun ikinci bölümünde bizzat İmparator Maximilian ve karısı Maria tarafından karşılanır ve Viyana'ya onlarla birlikte giderler. José Saramago'nun bu en eğlenceli romanında, fil terbiyecisi Subhro'nun erdemi, pasifist felsefesi ve yaşama  bakışındaki doğallık ve Süleyman'ın emir kabul etmeyen doğası, yolculuğun ritmini belirlerken, insanların ruhlarında değişimlere yol açar. Hinduizm, mistisizm ve Hıristiyanlık hikâyeleriyle, mucizelerle renklenen romanda Süleyman ve Subhro'nun dokunduğu insanlar, kilisenin söz verdiği türden bir mucizeyle karşılaşmazlar ama bu yabancılar onların ruhlarında derinizler bırakır. Saramago her zamanki ince mizahıyla, muhteşem metaforlarıyla ve insana dair gözlemleriyle olağanüstü bir yolculuğu anlatıyor."

"(...) İşte Alpler orada. Evet oradaydılar ama pek görünmüyorlardı. Kar sakin yağıyor, dalındaki pamuk yumaklarını andırıyordu ama sırtında giderek daha çok göze çarpan bir buz tabakası oluşmaya başlayan filimiz bu yumuşaklığın yanıltıcı olduğunu söylüyordu, sıcak topraklardan geldiği için tüm hayal gücünü seferber etse bile böyle bir kış manzarasını aklına getiremeyecek olmasa, çoktan fil terbiyecisinin dikkatini çekmiş olması gereken bir durumdu oysa. Kadim Hindistan'da, kuzeyinde, dağlarında ve tepelerinde kar eksik değildi elbette, ama Subhro, şimdiki Fritz, hiçbir zaman zevk olsun diye yolculuk edecek ve dünyayı tanıyacak olanaklara sahip olmamıştı. Karla ilgili ilk deneyimini Goa'dan geldikten birkaç hafta sonra Lizbon'da yaşamıştı, soğuk bir gecede, elekten dökülen una benzeyen toz gibi beyaz bir şey gökten yağmış, yere değer değmez yok olmuştu. Göz alabildiğine her yeri kaplayan bu engin beyazlıkla ilgisi yoktu. Pamuk yumakları kısa zamanda büyük ve ağır topaklara dönüştüler, rüzgârın  savurmasıyla fil terbiyecisinin yüzüne şamar gibi iniyorlardı. Muhteşem Süleyman'ın ensesine büzülmüş, pançosuna sarınmış Fritz soğuğu çok hissetmiyordu ama, sürekli, aralıksız inen darbeler onu tehlikeli bir tehdit gibi kaygılandırıyordu. Trentoyla Bolzado arasının, bir şekilde ifade etmemiz gerekirse bir gezinti olduğunu söylemişlerdi, topu topu on fersah, belki biraz daha fazla, bir pire sıçrayışı, ama hava böyle olunca, kar yola çıkma basiretsizliğini gösterenlerin bir yere varmasına izin vermemeye kesin kararlıymışçasına, tırnakları varmış gibi insana yapışıp da hareketlerinin tümünü ve her birini ve hatta soluk alıp verişini bile yavaşlatırken durum çok farklıydı. Muhteşem Süleyman doğanın ona bahşettiği tüm güce rağmen sarp dağ yolunda zorlukla ilerliyordu.(...)"

José Saramago, Filin Yolculuğu, Kırmızı Kedi Yayınları, S.137

Çeviri: Pınar Savaş

Asıl Adalet

İnsanlarda tek sıcak kanun,

üzümden şarap yapmaları,

kömürden ateş yapmaları,

öpücüklerden insan yapmalarıdır.

İnsanlarda tek zorlu kanun,

savaşlara, yoksulluğa karşı

kendilerini ayakta tutmaları,

ölüme karşı yaşamalarıdır.

İnsanlarda tek güzel kanun,

suyu ışık yapmaları,

düşü gerçek yapmaları,

düşmanı kardeş yapmalarıdır.

Hep var olan kanunlardır bunlar,

bir çocukcağzın tâ yüreğinden başlar,

yayılır, genişler, uzar gider

tâ akla kadar.

Paul Éluard       Çeviren: A.Kadir

Fotoğraf: Paul and Nusch Eluard, England, 1937

Kitap Endüstrisi / Şeyleşme

Endüstri bize aptal olduğumuzu öğretmek zorundadır; zira doğal yollarla aptallık edinmeyiz. Aksine, dünyaya zeki, meraklı ve öğrenmeye hevesli varlıklar olarak geliriz. 

"Kitap endüstrisi yalnızca bir dogmayı üretmekle kalmaz, aynı zamanda dışında kalanlara çok küçük bir alan bırakır. Kitapçı zincirleri vitrinlerini ve sergileme stantlarını en yüksek teklifi verene satarlar, böylece halk, yalnızca yayımcının ücretini ödediği eserleri görebilir. Dolayısıyla, çok satan olduğu duyurulan kitapların oluşturduğu yığınlar bir kitap dükkanındaki alanın çoğunu kaplar. Her birinin üzerinde, aynen yumurtaların üzerindeki gibi bir 'son satış' tarihi vardır ki, bu da üretimin sürekliliğini teminat altına alır. Sözümona düşük kültürlü okurları hedef alan genel gazete politikasının baskısı altındaki kitap ekleri, benzer 'fast-food' kitaplar için günbegün daha çok alan ayırarak 'fast-food' kitapların da modası geçmiş herhangi bir klasik kadar değerli olduğu ya da okurların 'iyi' edebiyatın keyfine varacak denli akıllı olmadığı izlenimini yaratırlar. Bu son nokta çok mühimdir: Endüstri bize aptal olduğumuzu öğretmek zorundadır; zira doğal yollarla aptallık edinmeyiz. Aksine, dünyaya zeki, meraklı ve öğrenmeye hevesli varlıklar olarak geliriz. Entelektüel ve estetik kabiliyetlerimizi, yaratıcı algımızı ve dil kullanımımızı bireysel ya da kolektif olarak köreltmek ve nihayetinde söndürmek, muazzam bir zaman ve çaba gerektirir.

Günümüz yayıncılık endüstrisinin büyük çoğunluğu, engin ve derin kitaplar okumayı teşvik etmek yerine, tek boyutlu nesneler, yüzeyden ibaret olan ve okura keşif imkânı tanımayan kitaplar yaratmaktadır.

Formüllere başvurarak yazmayı reddeden sayısız yazar olduğu ve kimisinin bu yolla başarı kazandığı muhakkaktır; ancak bugün büyük yayıncılık şirketleri tarafından üretilen kitapların çoğu, değişmeyen bu endüstriyel modeli izler. Okuyan kesimin büyük bir kısmı bu nedenle belli türden bir 'konforlu' kitap beklentisinde olacak biçimde eğitilir ve daha da tehlikeli olan, okurların kısa betimlemeler, televizyon dizilerinden kopyalanmış diyaloglar, tanıdık marka isimleri ve dolambaçlı yollar takip eden olay örgüleri peşinde, çetrefilliğe ya da belirsizliğe asla izin vermeyen belli türden 'konforlu' okumalara alıştırılmasıdır.

Alman felsefeci Alex Honneth, György Lukacs tarafından geliştirilen bir terimi kullanarak, bu süreci 'şeyleşme' olarak adlandırır. Lukacs'ın şeyleşmeden kastı, deneyimler dünyasının, ticari alışveriş kurallarından türetilen tek boyutlu genellemeler vasıtasıyla sömürgeleştirilmesidir. Yaratıcı hikâyeler dolayımıyla değil, yalnızca, bir şeyin ne kadara mal olduğuna ve bir kimsenin onun için ne kadar ödemek istediğine göre değer ve kimlik biçilmesidir söz konusu olan. Bu ticari fetişizm, bilinç de dahil olmak üzere insani faaliyetlerin tümünü kapsar ve insan emeğine ve endüstriyel metalara bir tür aldatıcı özerklik yükler, öyle ki, bizlere onların itaatkâr izleyicisi olmak düşer. Honneth bu kavramı, öteki'ne, dünyaya ve kendimize dair algılayışlarımızı da kapsayacak biçimde genişletir, diğer bir deyişle, insanları ve var oldukları alanı yaşayan varlıklar olarak değil de tekil kimliklerden yoksun şeyler ya da nicelikler olarak gören bir toplum anlayışını katar kavrama. Honneth'e göre bu kavramların en tehlikelisi 'kendi kendine - şeyleşme' dir ki bu da iş görüşmeleri, şirket eğitim programları, sanal seks siteleri, role-playing video oyunları gibi türlü faaliyette kendimizi diğerlerine sunma biçimimizde kendini gösterir. Ben bunlara, zekamızı yadsıyan ve hak ettiğimiz yegâne hikâyelerin bizim için önceden sindirilmiş hikâyeler olduğuna bizi ikna eden edilgen okuma alışkanlıklarını da ekleyeceğim.

Bu edebiyatın her edebi türde örnekleri vardır; duygusal kurmacadan kana susamış gerilim romanlarına, tarihi aşk romanlarından mistik palavralara, gerçek itiraflardan gerçekçi dramaya kadar. 'Satılabilir' edebiyatı eğlence, dinlence ve meşgalenin, dolayısıyla toplumsal açıdan yüzeysel ve nihayetinde lüzumsuz olanın alanıyla katı bir biçimde sınırlar. Gerek yazarları gerekse okurları çocuklaştırır; ilkini yaratımlarının daha iyi bilen biri tarafından hale yola sokulması gerektiğine inandırır; diğerini ise daha zekice ve karmaşık anlatılar okuyacak denli akıllı olmadığına ikna eder. Bugünün kitap endüstrisinde, hedef kitle ne kadar geniş olursa, yazardan da o kadar itaatkâr bir biçimde, basit olgusal ve dilbilgisel düzeltmeler kadar olay örgüsü, karakter, mekân ve başlık değişikliklerine de karar verme gücüne sahip editörlerin ve kitap satıcılarının (son zamanlarda aynı zamanda edebiyat ajanslarının) talimatlarına uyması beklenir. Bununla birlikte, bir zamanlar anlaşılması güç ya da akademik olarak değil de yalnızca zekice olarak nitelenen kitaplar bugünlerde esasen üniversite yayınevleri ve mucizevi bütçeleri olan küçük firmalar tarafından yayımlanıyor. Aldous Huxley'nin 1932 tarihli romanı Brave New World'deki denetimci, bu taktikleri kısa ve öz bir biçimde şöyle açıklar: 'Bu, istikrar uğruna ödememiz gereken bir bedeldir. mutluluk ve yaygın deyişiyle yüksek sanat arasında bir seçim yapmak zorundasın. Biz yüksek sanatı feda ettik.' "

Alberto Manguel

Bir Ömür Yetmez

Bahtı teninden yanık bir serencamdı

Bir ömrün bana giydirdikleri

Kaçamadım şerrinden şamarından feleğin

Daha tüysüz bir çocukken dilim dağlandı

Yasaklarla korumaya alındı bütün düşlerim

Ardımsıra kurallar devriyeler gezerdi

Başım üç numara traş trahomlu gözlerim

Babamın ters-yüz ceketi gibiydi hayat

Acısı bol bir ağıt gibi dururdu bedenimde

Ya da sokaklarıma dar gelirdi.

Parçalanmış bir aynada büyüttüm kendi kendimi

Kurşun eritilirdi başımda okunmuş sular içerdim

Boynumdaki muskaya havaleydi bütün hâllerim

Hem takdir hem tekdirlik bir mektepliydim on beşimde

Yağmurlar ve şarkılar kardeş gibiydi

Şarapla tanıştığım rüzgâra bulaştığım bir takvimdi

Hepsi bir şiirin eskizleriydi belki

Sonraki yaralarıma sargı bezleri

Ten çıra olmamıştı yazgım henüz bakirdi

Giz yüzle tanıştı sonra boynunu sıktı muska

Bir tren yolculuğunda bozdum bekâretini

Sonrası âhir zaman kahır mevsimi

Yenildiğim yıllardı kapılar kilitliydi

Rüzgârsız kaldım dilim paslandı otuzumda

Tezgahlarda boylu boyunca ertelendim yarına

Gözlerinin düsturuyla kırdım gecenin çemberini

Kaç arkadaş daha silindi kütüğünden

Notalara söz oldular şiirlerle kutsandı isimleri

Kırk kere bozmuştum tövbemi kırkıma geldiğimde

Sığınacak bir dergâhım da yoktu üstelik

Biraz daha büyütmüştüm yaramı

Bende gözlerin kaldı o şarkının sözleri

Bu biraz da kendimi seninle tanımlamak gibidir

Orda saklıdır dünyanın bütün hazineleri

Kutlu bir mirastır elbet

Bir ömür yetmez anladım

Yazmak için bütün sen'leri

A. Hicri İzgören

Fotoğraf: Kasaba Filminden (Nuri Bilge Ceylan)

"Zafer, arkasından bıçaklanan masum düşmanların cesetleri üzerine atılan yapma çiçeklerden bir çelenktir."

"Ben ışık arayan, aydınlanmak ve aydınlatmak isteyen bir insanım. Politikanın kurtarıcılığına inanmıyorum."

"Avam için din, kendi gibi düşünmeyeni yok etmek hürriyetidir. Ateizm, Allah'a inanmamak değil, avamın inançlarını paylaşmamaktır."

"Vücudumuzu aşmak, ben'in dar ve sevimsiz geometrisinin ötesine geçmek, sonsuza yönelmek, bir insana sarılmak, hatıralarda yaşamak: İşte aşkın, dinin ve kahramanlığın kaynakları. Bir kısım insanlarsa kendilerini aşarlar ve kendilerini feda etmesini bilirler, bir fikre, bir davaya adarlar kendilerini, anıta, olaya, kitaba dönüşürler; ruhları ışık ve sevgi kaynağıdır; ruhları doğa gibi devamlı verimlidir ve doğa gibi ölümsüzdür."

"Spinoza'nın bir sözü beni sık sık düşündürür: 'havaya fırlatılan taş konuşabilseydi, mutlaka kendi arzusuyla yolculuğa çıktığını söylerdi.' "

"Aryalı akıncıların zincire vurduğu siyah derililer fatihlerinden çok daha medeni idiler. Kuzeyli barbarlar, yırtıcı sürüler halinde, sulhçu ve ilerici kavimlerin mezarcısı olmuşlardır. Yani kaba kuvvet, mızrak veya kılıç munisleşen, incelen, olgunlaşan insanı yenmiştir. Tarih, galiplerin yazdığı bir kitaptır. Zafer, arkasından bıçaklanan masum düşmanların cesetleri üzerine atılan yapma çiçeklerden bir çelenktir."

"Medeniyetler ancak intihar etmek suretiyle ölürler."

"Kızıl şal görmüş İspanyol boğası gibi, her düşünceye ve her düşünene saldırmak. Bu canım memleket, bu yüzden bir cüzzamlılar ülkesidir. Fikir hürriyeti ya bütün olarak müdafaa edilir, ya edilmez. Zındık olun, dindar olun ama düşünün, insanı öldüren kanser kayıtsızlıktır."

"Tanzimat neslinin en büyük hizmeti, Türk nesrini yaratmasıdır."

"Şuurun kaderi, biyolojiğin umurunda değildir. Külçe gibi, leş gibi yaşamak da yaşamaktır."

"Hürriyet rahatsız ediyor insanı. Bir güvensizlik duygusu çöküyor içine. Kendi başına karar vermek, yeni yeni durumlar karşısında davranışını tayin edebilmek, çok sıkıntılı bir iş. Hür bir dünya tehlikelerle dolu. Ancak tehlikeli bir hayata göğüs gerebilecek insanlar demokrasiye sevgi duyabilirler."

"Eğer pek yakınlarındaysan, birbirleriyle çekiştiklerini görürsün. Bakarsın kimi şu partiden, kimi bu partiden. Ama hele biraz uzaklaş, bir tepeye çık, tozu dumana katan bu süvarilerin topu birden sana bir tek toz bulutu, aynı toz bulutu halinde aynı olacaktır."

"Her büyük adam kucağında yaşadığı cemiyetin üvey evladıdır."

"Einstein'a 'Gravitation' hakkındaki formülünüz Newton'unki kadar zarif ve sade değil diye takılmışlar. 'Hakikati belirtmek istiyorsanız zerafeti terzilere bırakın.' demiş."

"Bir romancı çağını kucaklamak zorundadır."

"Spinoza, 'Her hüzün bir parça fakirleşme, bir parça küçülmedir' diyor.

"Aşk dehanın büründüğü şekillerden biri. İnsanın dörtte üçü âşıkken belirir."

"Türkiye'de fikir her zaman bir anakronizmdir."

"Rusya'da bir gazete çıkarma teşebbüsü suya düşünce, Lenin çoluğunu çocuğunu memleketinde bırakarak Almanya'ya kaçmıştır. Yanına iki vagon halinde kütüphanesini almış, yer darlığından edebiyat kitaplarını bırakmış, yalnız bütün tecrübelerin toplu olduğunu söylediği 'Faust'u aldırmıştır. en sevdiği yer: 'Her nazariye soluktur aziz dost, canlı olan, taze olan hayatın ağacıdır.' "

"Bakışlarını iç dünyasına çeviren insan, şuurun mağarasında kendi gölgesiyle karşılaşır."

"Tarih mahkemesinin verdiği kararları çok defa hiciv infaz eder."

"Neyzen'deki tezatların psikopatolojik köklerini merak edenler L'Homme de génie'yi okusunlar. Biz, coşkun zekâsını alkol kadehlerinde boğan bu hasta ve kardeş şairin hatırasını daima şefkat ve sevgiyle anmakta devam edeceğiz."

"Yazarın tek bir düşmanı vardır: Bağnazlık. Düşüncenin bütün huysuzluklarına, bütün hoyratlıklarına, bütün çılgınlıklarına selam!"

"Stendhal'ın meşhur kristalizasyon-billurlaşma teorisinin kaynağı bu. Billurlaştırmak, hayalin sevgiliye kendisinde olmayan vasıflar eklemesi ve onu süslemesi, güzelleştirmesidir.  'Hangi güzellik akla gelse hemen sevgilimize kondururuz.' "

"Machiavelli ile Gandi, batıyla doğu. Biri politikadan ahlâkı kovar, öteki politikayı ahlâka kalbeder. Muhammet, harp hiledir diyor. Muhammet de realisttir. Silahlı bir peygamber. Şiddeti ortadan kaldırmak için şiddet. Tarih bu yalanın insanlığa ne kadar pahalıya mal olduğunu bar bar bağırıyor. Kan kanı, şiddet şiddeti doğurur. Gayeyle vasıtalar bir bütündür. Hiçbir gaye kötü vasıtaları meşrulaştırmaz."

"Buffon adında kayıtsız ve kaygusuz biri 'deha uzun bir sabırdır.' demiş."

"Düşünmek, caddelerden keçi yollarına; çiğnenmemiş, sarp, dikenli keçi yollarına sapmaktır."

Cemil Meriç, Jurnal 1.Cilt 1955-1965, İletişim Yayınları

Puslu Kıtalar Atlası

    "(...) Bünyamin uyandığında gözlerini açmakta zorluk çekti. Çünkü yüzüne bir sargı bezi sarılmıştı. Şakaklarında, alnında ve yanaklarında dayanılmaz bir acı vardı. Üstelik ateşler içinde yanıyor, sık sık öksürüyordu. Onu karların üzerinde bitkin bir durumda yatarken bulduklarından dört gün sonra zatürre olmuştu. Yüzü parçalandığından onu tanıyan olmamıştı, ama zırh gömleğine bakıp onun bir yeniçeri olduğuna hükmetmişlerdi.

    Yaralılarla dolu bir öküz arabasında olduğunu hemen anlamıştı. Şiddetli soğuktan korunmak için üzerlerinde üç kat keçe vardı. Gözleri sarılı olmasına rağmen Bünyamin, arabanın yanında yürüyen askerlerin konuşmalarından, 'Kaledeki casusun Vardapet'in çırağına çok değerli bir şey verdiğini, ama Bünyamin adlı zındığın emanet aldığı bu şeyle birlikte kaçtığını, büyük ihtimalle onu kaledekilere sattığını'

öğrendi. Zülfiyar adlı casus, savaş meydanında Bünyamin'in cesedine rastlayamamış, akıncılara delikanlının eşkalini tarif ederek onu ölü ya da diri getirmelerini buyurmuş ve delikanlının başına yüz altın ödül koymuştu.

    Bünyamin elini koynuna soktu. Babasının ona verdiği kitap hâlâ oradaydı. Parmaklarını sayfaların arasına sokup casusun kendisine verdiği parayı aradı ve buldu. Bu sözümona değerli şeyle birlikte kaçtığına Zülfiyar'ın neden inandığını uzun uzun düşündü. Bu adam bir casustu ve hiçbir işini tesadüfe bırakmayan biri olmalıydı. Böyle birinin tesadüflere kolay kolay inanmayacağı da açıktı. Çünkü mesleği gereği tedbirli olmak zorundaydı ve daima muhtemel en kötü durumu dikkate alarak davranırdı. Kalede ele geçirip kendisine teslim etmek zorunda kaldığı o şey, artık her ne ise, gözünde o kadar değerliydi ki, işin aslının zaten hiçbir önemi yoktu. Zülfiyar'ın aradığı bu değerli şeyi şu anda taşıyan kişi, ister iyi niyetli ister kötü niyetli olsun, bu casusun 'muhtemel en kötü durum ne ise hakikat de odur' ilkesi uyarınca boynu vurulacak biriydi.

    Bünyamin biraz olsun kendine geldiğinde, yeri yurdu ve hangi yeniçeri ortasından olduğuna dair soruları bertaraf etmek için hafızasını kaybetmiş numarası yapmaya karar verdi. İsabetli bir karardı bu. Çünkü kaleden ayrıldıklarının on yedinci günü, geceyi geçirmek için Sofya'ya üç gün uzaklıkta bir yerde mola verdiklerinde, Zülfiyar topallayarak gelmiş ve Yahudi hekime Bünyamin'in yüzündeki sargıları açmasını buyurmuştu. Hekim denileni yaparken Bünyamin'in kalbi küt küt atıyordu ama son sargı da açıldığında casusun kendisini tanıyamadığını gördü. Ancak orada bulunanlar, hatta Zülfiyar bile ona acıyarak bakıyorlardı. Elini yüzüne götürdüğünde garipliği sezdi. Sanki bir süngere dokunmuştu, göz kapaklarından birinin yarısı yoktu. Buna rağmen metanetini kaybetmeksizin, kendisine sorgu sual edenleri hafızasını kaybettiğine inandırmayı başardı. Casus ve adamları gittiğinde hekimden bir ayna istedi. Gelgelelim yirmi gündür onu tedavi etmeye çalışan bu adam ona ayna vermemekte direniyordu. (...)"

İhsan Oktay Anar, Puslu Kıtalar Atlası, İletişim Yayınları, S.86-87

Yaz Bitti

yazın bittiği her yerde söylenir

söylenmeyen şeyler kalır geriye

ve sonra hiçbir şey olmamış gibi

ağır, usul bir hazırlık başlar

uykuya başlar yeni bir mevsime

orda burda, ev içlerinde, kır kahvelerinde, deniz kenarlarında

incelen yazın akşam esintilerinde

zaman usulca sıyrılır aramızdan

ta içimizde duyarız gelecek günlerin geçmişini

başka ne gelir elimizden

büyük bir uzaklığa gülümseyerek

geçiştiririz 

ıskaladığımız şeyleri

yatıştırır rüzgârlar

dışavurur içimizdeki lodosu, poyrazı, günbatımlarını

saklar bizi

gözlerimizdeki hüzne "dinginlik" adını verir

"seni iyi gördüm," diyenler

biz de iyi hissederiz kendimizi

elimizden başka ne gelir ki

köşe başları, akşamüstleri, kokular

tozar gider zamanın boşluğunda

karışır anların kuytu belleğine

belki sonraları bir gün

hatırlanır aynı kederle

yazın bittiği her yerde söylenir

söyleyenler inanır gerçekten bir şeylerin bittiğine

yaz biter

eskir geceler, serin, hüzünlü

yeni mevsime hazırlık: ömrün teyel yerleri

bir yanı telaş, bir yanı ürperten yaz sonu ikindileri

çıkarır sizi dalgın derinliğinizden

yaşadığınızı duyarsanız teninizde

bir zamanlar okumuş olduğunuz kitapları özlersiniz

sıcak odaları, beyaz, temiz yastıkları

ahşap pancurları

yaz bitti

bitmeyen şeyler kaldı geride

yaz bitti

yaz bitti

yüksek sesle söylüyorum bunu kendime

her yerde söylendiği gibi

yaz bitti

yaz bitti

hiçbir şey hiçbir şey

hiçbir şey

yalnızca üşüyorum şimdi

Murathan Mungan, Yaz geçer, Metis Yayınları, S.87-89

Galata Köprüsü

Dikilir Köprü üzerine,

Keyifle seyrederim hepinizi.

Kiminiz kürek çeker, sıya sıya ;

Kiminiz midye çıkarır dubalardan;

Kiminiz dümen tutar mavnalarda;

Kiminiz çımacıdır halat başında;

Kiminiz kuştur, uçar, şairane;

Kiminiz balıktır, pırıl pırıl;

Kiminiz vapur, kiminiz şamandıra;

Kiminiz bulut, havalarda;

Kiminiz çatanadır, kırdığı gibi bacayı,

Şıp diye geçer Köprü'nün altından;

Kiminiz düdüktür, öter;

Kiminiz dumandır, tüter;

Ama hepiniz, hepiniz...

Hepiniz geçim derdinde.

Bir ben miyim keyif ehli, içinizde?

Bakmayın, gün olur, ben de

Bir şiir söylerim belki sizlere dair;

Elime üç beş kuruş geçer;

Karnım doyar benim de.

Orhan Veli Kanık

Kara Yazı

Yollar yollara bağlı vay bacım

hangisinin sonunda yitecek dersin

süt beyaz etindeki sancı

Uykulara vuran alaca dağlar

arkası senin kahrın el harmanlarında

Güneye insem

portakal, mandalin bahçeleri

Ağıtlarda kirpiklerin hep ıslak

gözlerin uçurumlu

uzamış kıtalarda yalnızlığın

Afrika'da kara

Çukurova'da anlatılmaz

Bin renkle açar çiçek

döner gazel yaprağı rüzgârda

Gün olur omzunda mermi, elinde mavzer

dağlarda düşmana konuşursun

kız memelerin ayaz

gelin aynası gözlerin yangında

Kurakta gök katına açılır ellerin

ki duymuş başka şeylerden

yediveren toprağın özlemini

Sıkılır dişlerin bir gece

vakterer aşktan

kıskanır ağrını karanfil

canlar verirsin geceye

Nice ölüm, nice gurbet

alıp giderler

Bir sabah

sabrın konuşur taşta

Ahmet Oktay, Gölgeleri Kullanmak, Dost Yayınları, 1963

Çıngırak

Çıngıraklı saati kurdum geceden

Göreyim seni beni şafakla uyandır dedim

Rüya dolu bir uykunun ardından

Çıngırak çalınca dapduru geldim

Kendimi dar attım karşı dağın yamacına

O alacakaranlıkta olup biteni

Elbet bir kenara yazdım

Saat altı sularında yaz sabahında

Toprağın bir toprak oluşu var

Börtü böceğin hepten uyanışı

Denizin bir deniz oluşu var ki deme gitsin

Ekin tarlasının kıyıcığında

Ağacın uzayışı var

Sonra ortalık ışıdı bu ne güzel iş

Kuş ötmiye başladı sevincinden

Anladım ki işi oydu

Gökyüzüne baktım, rengince

Çiçeği kokladım

Cinsince kokuyordu

Baktım ki tabiatta yalan yok

Çiçek açarsa meyve veriyor

Irmak gibiyse denizlere akacak

Dağsa ovaların çok yükseğinde

Kuzuysa kurttan iyi

Taşsa havadan ağır

Balıksa suda soluyacak

Domuz bile yavrusunu emzirecek

Saçılan her tohum filizleniyor

Yonca oluyor, keten oluyor, buğday oluyor zamanla

Baktım ki tabiatta yalan yok

Ellerimiz el olmadıktan sonra

Vazgeçelim be kardeşler

Aklımız akıl değilse

Gönlümüz gönül değilse

Gücümüz boşunaysa

Vazgeçelim olsun bitsin

Böyle yarı yalan yarı yanlış

Yaşamaktan fayda yok

Metin Eloğlu

Kozmik

Bir yaşantımız var şu yuvarlakta

Adına yeryüzü dediğimiz

Biz kaplamışız duvarlarını bin yönde

Çizmiş karanlığı üzerine ellerimiz

Düşmanlar yaratmışız kendi içimizden

Ölümü üleştirmiş eşken isimlerimiz

Sımsıkı kapanacaksa bütün kapılar

Hiç belirmeyecekse o düşsel umut

Kapkara duracaksa orada ufuklar

Sonsuza kadar ışıksız şu konut

Yalnız korkudur boy verir içimizde

Bir gizli düşmanın açlığını büyüten

Saldırır belki yıkar duvarlarımızı

Çiğnenir geçeriz belki dişlerinden

Direnç anlamsızdır o zaman, yenilmişizdir çünkü

Yönelir sorulara durmadan çaresizlik

Dostlar, kardeşler, en kopmaz ilgiler

Şu yuvarlak içinde baştan gömüldük

Günter Grass

Çeviren: Engin Aşkın  

Haydutun Türküsü

Rüzgâr döküyor sarı yaprakları,

eve dönmeyeli üç yaz oluyor.

Taze gelinler dul sayıyor kendini

Pirin'e bakıp bakıp dövünüyor.

 

Karanlıkta gide gide bıkmadık mı,

çocuklarımız tütmüyor mu burunlarımızda?

Bıkmadık mı taş yastık aramaktan,

çalılar üstümüze örtmek için.

Saçaklarda buzlar erimeye başladı

her yanı yabani otlar sardı, voyvoda.

"Kurşun sık havaya, yıldızlara!

Onurlu ve özgür düşelim savaşta."

 

Nikola Vaptsarov, Seçme Şiirler

Çeviren: Erdal Alova

Bulutlar

Bir tırtıl yürüyor kır yolunda bir yakadan bir yakaya

saatler, gün. Doğanın okul ödevi gibi gaileli, çocuksu,

tozlu. Traktör izinin kraterlerinde, ölümkalımda bir

tırtıl. Toprağın deve tüyünü, yaprağın havını, tırtılda

usun atılımını rüzgâr dolanıyor.

Denizin zarını kaplayan pusun saydam buğusunda

dağ ve gök aynılanıyor, tırtılın adımıyla mavi

buğuda ırgalanıyor tül. Dağın belindeki büklümden

kıyıya açılan yolda ıssızlığın alüvyonunda

umulmayan hayat yürüyor.

Ufkun peçesinde dalgalar kelebeklerin sükunuyla duruldu.

Coğrafyanın gizemli çizimi sahanlığı kırılmış ülkeyi

yansılıyor göğün pazeninde okyanusun yırtılma sesiyle.

Toprağın yüzeyinde tırtılın dalgalanmasında ve

uzayda karanın kırılma yankısında sağ omuzumdan

sol böğrüme verev parçalanmayla düşmüşüm.

Ülke gök camekanlarıyla parçalandı, bağrında karanlık

yar açıldı, karalar ayrıştı, suyun kavşağında kopmuş

toprak dört denizin aynasında başsız, kımıltısız. Ben

dört suyun yamacında ölümcül bir ulusum. Başım ve

böğrüm ayrı kıyılarda, başka karalarda sağ kolumla

sol kolum.

Azer Yaran, Burada Günışığı Türk, Gibi Yayınları, S.50-51

Balkondan Bozma

Selamı sabahı kurudu buraların

Kalbini gösterip geçenler seyreldi

Bahçenin keyfi kaçık hevesi yarım

Üç beş fotoğraf ısıtıyor can evimi

Odam diyorum madam, ayaz mı ayaz…

Oysa dışarısı yaz, kuşları yerinde

Bir bende mi bu fırtına bitmez usanmaz

Nedense üşüdüğünü söylemiyor kimse

Bilmem ki neler gizleniyor içimde

Ah, derinime insem de bir sorsam

Uzağım, yakınım, sarpasarayım

yorulmak bilmezken su yeşili koşulardan

Çanlarım çürüdü say, kervanım yutuldu

İri kıyım bir yalnızlık tüm gölgelerde

Ansızın katlayıp koymuşum uğultumu

Ağız dil vermeyen solgun bir meselde

Kentiniz kibrinize dar geliyor belli

Haberiniz yok düşlerinizi doğrayan faydan

Bir dizeyle koklarken cümle geçmişi

Tüketmiş sihrini aşk kokulu zaman

Ben kim miyim madam? Aşkolsun size!

Ne çabuk unuttunuz akşamla birikeni

Balkondan bozma mahzun bir adam

bir bardak çayla demlerdi kederini!

Ahmet Günbaş

Bana Düşen

Şuracığa buruşuk denizi koydum ellerimle masmavi

yanında ışıl ışıl dikenli yeşil

gözlerin dedim evrende en güzeli

ıslak bir çakıltaşı sonra

bir martı çığlığı

akşam güneşi ay ışığı

Yıldızları bir bir üfledim

Ayrılıklar emzirdi bu sevgiyi

beklemeler büyüttü

güneşin ilk kuşları taşıdı gagalarında

yoksul zamanlar içinden bu senli geceyi

Yaşıyoruz şimdilik

eksilmeyen ölüme karşı

ne iyi  

Suat Taşer, Evrende Ellerimiz, Yeditepe Yayınları, 1979

Sessizliğin Kuşları

Sessizliği bitirdin mi susar kuşlar

hayın tanıklar tutar bütün yolları

üstelik birer iskelet gibi sırıtırlar

ve iğrenç suratlarından

gecenin katranı damlar

Çorak bir topraksa yüreğin

çatlamışsa susuzluktan

-sevgisizliktir bu unutma-

Sevgiler ki hayatın cıvıldıyan kuşlarıdır

hiç mi şakımazlar oralarda

Şakımazsa bahar derin sularında ormanın

yansımazsa sevgilerin billur ırmağında hayat

hep yasta kalacaktır o çok ötüşlü kuşlar

sevdalar duman olacaktır artık

duman duman olacaktır hayat

Ahmet Telli, Hüznün İsyan Olur, Gibi Yayınları, S.51

Şimdi Sevişme Vakti

Çıplak heykeller yapmalıyım.

Çırılçıplak heykeller

Nefis rüyalarınız için

Ey önünden geçen ak sakallı kasketli,

Yırtık mintanından adaleleri gözüken

Dilenci

Sana önce

Şiirlerin tadını

Aşkların tadını

Kitaplardan tattırmalıyım

Resimlerden duyurmalıyım, resimlerden...

Şu oğlan çocuğuna bak

Fırça sallıyor

Kokmuş manifaturacının ayağına

Dörtyüzbin tekliğinden

On kuruş verecek.

Seni satmam çocuğum

Dörtyüzbin tekliğe.

Ne güzel kaşların var

Ne güzel bileklerin

Hele ne ellerin var, ne ellerin

Söylemeliyim

Yok

Yok... meydanlarda bağırmalıyım,

Bu küçük

Güllerin buram buram tüttüğü

Anadolu şehri kahvesinde

Kiraz mevsiminin

Sevişme vakti olduğunu.

Resimler seyrettirmeli, şiirler okutturmalıyım.

Baygınlık getiren şiirler.

Kiraz mevsimi, kiraz

Küfelerle dolu pazar.

Zambaklar geçiriyor bir kadın.

Bir kadın bir bakraç yoğurt götürüyor

Sallıyor boyacı çocuğu fırçasını

Belediye kahvesinde hâlâ o eski, o yalancı

O biçimsiz bizans şarkısı.

Sana nasıl bulsam, nasıl bilsem

Nasıl etsem, nasıl yapsam da

Meydanlarda bağırsam

Sokak başlarında sazımı çalsam

Anlatsam şu kiraz mevsiminin

Para kazanmak mevsimi değil

Sevişme vakti olduğunu...

Bir kere duyursam hele güzelliğini, tadını,

Sonra oturup hüngür hüngür ağlasam

Boş geçirdiğim, bağırmadığım sustuğum günlere

Mezarımda bu güzel, uzun kaşlı boyacı çocuğunun

Oğlu bir şiir okusa

Karacaoğlan'dan

Orhan Veli'den

Yunus'tan, Yunus'tan...

Sait Faik Abasıyanık

Aç Kapıyı Ben Geldim

Korka korka değil, usul usul değil

Elim yüreğimde çarpa çarpa geldim

Aç kapıyı bak ne diyeceğim

Bir senin ellerinden, bir senin gözlerinden

Dişlerinden dudaklarından

Nergisler Ocak ayında açtı

Kendimden bahsetmeyeceğim

Yediveren güllerden

Duvardan sarkan güllerden

Çocuklardan, sabah erken okula giderlerken

Atlardan bahsedeceğim

Kan ter içinde atlardan.

Aç kapıyı bak ne diyeceğim

Ne kadar küsülü çocuk varsa barıştırdım, oynuyorlar

Tam kırk çeşit sarmaşık gül buldum

Penceremin dibinde açacak.

Ekinleri dolu vurmadı,

Çekirge gelmedi,

Kurak olmadı.

Yorgunum demeyeceğim,

Bir evimiz olsa demeyeceğim,

Yüreğim daralıyor demeyeceğim.

Bir baksan gözlerime

Başını çevirmeyeceksin,

Yürüyüp gitmeyeceksin,

Elini çekmeyeceksin.

Bir baksan gözlerime

Dağda yakılmış ateşler göreceksin.

Aç kapıyı kim geldi bak

Bak nasıl havalandı güvercin.

Açmam diyemezsin artık,

Aç!

Berin Taşan (1928 - 2018)

Manzara Gülüşlü Kız

öpüşmekte güçlük çeken bir kızdı işte

üstelik düşlerimden ödü kopardı

ne zaman farlar geceyi çizse

teni sakallarımda yanardı

soruları rahatlatan bir yanıttı belki

şimdi evde olsak

ne güzel

yatıp uyumazdık derdi

ev türkçesi ışırdı sesinde

dilime dolaştıkça sözcükleri

acıyı andıran bir anı artık

odamın şaşkınlığı bundan

düştutan akşam saatlerine

usul usul damlıyor zaman

gökyüzünde tuhaf bir başdönmesi

Enver Ercan

Resim: Enrico Frattini (1890-1968) - Gülümseyen İtalyan Kız

Taka

takalar geçiyor allı yeşilli

takalar geçiyor dümenleri lâzlı

takalar geçiyor en nazlı

yelkenlilerden de güzel

güvenli sularda işsiz dönenen

gezi yelkenlerinden çok duyarak denizi

takalar geçiyor enginlere

yamalı göğsünü gere gere

takalar geçiyor yükle yürekle

takalar geçiyor emekle dolu

günlük güneşlik kıyılarından kopmuş

denizlerde Anadolu

kıyılar kadın olmuş

açılır gider erkeği

takalar takalar toprağın

denizde çarpan yüreği

Bülent Ecevit

Kızkaçıran

Dağlar dik, çeşmeler kuru,

Yarimin benzi çok sarı;

Ölüm var, dönülmez geri;

Yürü yağız atım, yürü...

Dağlar geçilmiyor kardan;

Aman yok candarmalardan.

Ayrılamadım bu yardan;

Yürü yağız atım, yürü...

Yarim bu gece yoruldu,

Kaçırdığıma darıldı;

Bak, daha sıkı sarıldı;

Yürü yağız atım, yürü...

Nasıl titriyor korkudan:

Kaldırdım onu uykudan;

Sesler geliyor doğudan;

Yürü yağız atım, yürü...

Peşime düştü takipler,

Boynumu bekliyor ipler

Zeybekler seni ayıplar;

Yürü yağız atım, yürü...

Sabahattin Ali

Anı

Bir çift güvercin havalansa 

Yanık yanık koksa karanfil 

Değil bu anılacak şey değil 

Apansız geliyor aklıma 

Neredeyse gün doğacaktı 

Herkes gibi kalkacaktınız 

Belki daha uykunuz da vardı 

Geceniz geliyor aklıma 

Sevdiğim çiçek adları gibi 

Sevdiğim sokak adları gibi 

Bütün sevdiklerimin adları gibi 

Adınız geliyor aklıma 

Rahat döşeklerin utanması bundan 

Öpüşürken bu dalgınlık bundan 

Tel örgünün deliğinde buluşan 

Parmaklarınız geliyor aklıma 

Nice aşklar arkadaşlıklar gördüm 

Kahramanlıklar okudum tarihte 

Çağımıza yakışan vakur, sade 

Davranışınız geliyor aklıma 

Bir çift güvercin havalansa  

Yanık yanık koksa karanfil 

Değil unutulur şey değil 

Çaresiz geliyor aklıma

Melih Cevdet Anday

Haziranda Ölmek Zor

                               

                      orhan kemal'in güzel anısına 

işten çıktım 

sokaktayım 

        elim yüzüm üstümbaşım gazete 

  

sokakta tank paleti 

sokakta düdük sesi 

sokakta tomson 

        sokağa çıkmak yasak 

  

sokaktayım 

gece leylâk 

       ve tomurcuk kokuyor 

yaralı bir şahin olmuş yüreğim 

uy anam anam 

haziranda ölmek zor! 

  

havada tüy 

havada kuş 

havada kuş soluğu kokusu 

hava leylâk 

       ve tomurcuk kokuyor 

ne anlar acılardan/güzel haziran 

ne anlar güzel bahar! 

kopuk bir kol sokakta 

              çırpınıp durur 

  

çalışmışım onbeş saat 

tükenmişim onbeş saat 

acıkmışım yorulmuşum uykusamışım 

anama sövmüş patron 

       ter döktüğüm gazetede 

sıkmışım dişlerimi 

ıslıkla söylemişim umutlarımı 

             susarak söylemişim 

sıcak bir ev özlemişim 

sıcak bir yemek 

ve sıcacık bir yatakta 

             unutturan öpücükler 

çıkmışım bir kavgadan 

                    vurmuşum sokaklara 

  

sokakta tank paleti 

sokakta düdük sesi 

sarı sarı yapraklarla birlikte sanki 

             dallarda insan iskeletleri 

  

asacaklar aydemir'i 

asacaklar gürcan'ı 

       belki başkalarını 

pis bir ota değmiş gibi sızlıyor genzim 

dökülüyor etlerim 

               sarı yapraklar gibi

 

asmak neyi kurtarır

       sarı sarı yaprakları kuru dallara?

yolunmuş yaprakları

kırılmış dallarıyla

               ne anlatır bir ağaç

hani rüzgâr

hani kuş

        hani nerde rüzgârlı kuş sesleri?

asılmak sorun değil

        asılmamak da değil

kimin kimi astığı

kimin kimi neden niçin astığı

               budur işte asıl sorun!

 

sevdim gelin morunu

sevdim şiir morunu

moru sevdim tomurcukta

moru sevdim memede

             ve öptüğüm dudakta

ama sevmedim, hayır

iğrendim insanoğlunun

        yağlı ipte sallanan morluğundan!

neden böyle acılıyım

neden böyle ağrılı

neden niçin bu sokaklar böyle boş

niçin neden bu evler böyle dolu?

sokaklarla solur evler

sokaklarla atar nabzı

                               kentlerin

sokaksız kent

kentsiz ülke

kahkahanın yanıbaşı gözyaşı

 

işten çıktım

elim yüzüm üstümbaşım gazete

karanlıkta akan bir su

        gibi vurdum kendimi caddelere

hava leylâk

              ve tomurcuk kokusu

havada köryoluna

havada suçsuz günahsız

                    gitme korkusu

ah desem

       eriyecek demirleri bu korkuluğun

oh desem

       tutuşacak soluğum

asmak neyi kurtarır

       öldürmek neyi

yaşatmaktır önemlisi

               güzel yaşatmak

abeceden geçirmek kıracın çekirgesini

       ekmeksiz yuvasız hekimsiz bırakmamak

 

ah yavrum

ah güzelim

canım benim / sevdiceğim

                     bitanem

kısa sürdü bu yolculuk

       n'eylersin ki sonu yok!

gece leylâk

              ve tomurcuk kokuyor

uy anam anam

haziranda ölmek zor!

nerdeyim ben

nerdeyim ben

       nerdeyim?

kimsiniz siz

kimsiniz siz

        kimsiniz?

ne söyler bu radyolar

gazeteler ne yazar

kim ölmüş uzaklarda

            göçen kim dünyamızdan?

 

asmak neyi kurtarır

       öldürmek neyi?

yolunmuş yaprakları

       ve kırılmış dallarıyla bir ağaç

              söyler hangi güzelliği?

kökü burda

        yüreğimde

yaprakları uzaklarda bir çınar

ıslık çala çala göçtü bir çınar

       göçtü memet diye diye

              şafak vakti bir çınar

           silkeledi kuşlarını

                         güneşlerini:

«oğlum sana sesleniyorum işitiyor musun, memet,

                                            memet!»

gece leylâk

       ve tomurcuk kokuyor

üstümbaşım elim yüzüm gazete

vurmuşum sokaklara

vurmuşum karanlığa

       uy anam anam

       haziranda ölmek zor!

 

bu acılar

bu ağrılar

              bu yürek

neyi kimden esirgiyor bu buz gibi sokaklar

bu ağaçlar niçin böyle yapraksız

bu geceler niçin böyle insansız

bu insanlar niçin böyle yarınsız

bu niçinler niçin böyle yanıtsız?

kim bu korku

        kim bu umut

ne adına

              kim için?

 

«uyarına gelirse

       tepemde bir de çınar»

             demişti on yıl önce

demek ki on yıl sonra

demek ki sabah sabah

demek ki «manda gönü»

demek ki «şile bezi»

demek ki «yeşil biber»

bir de memet'in yüzü

bir de güzel istanbul

bir de «saman sarısı»

bir de özlem kırmızısı

demek ki göçtü usta

kaldı yürek sızısı

              geride kalanlara

 

nerdeyim ben

        nerdeyim?

kimsiniz siz

        kimsiniz?

 

yıllar var ki ter içinde

       taşıdım ben bu yükü

bıraktım acının alkışlarına

                      3 haziran '63'ü

bir kırmızı gül dalı 

                    şimdi uzakta

bir kırmızı gül dalı

                    iğilmiş üzerine

yatıyor oralarda

bir eski gömütlükte

       yatıyor usta

bir kırmızı gül dalı

              iğilmiş üzerine

okşar yanan alnını

bir kırmızı gül dalı 

                      nâzım ustanın

 

gece leylâk

       ve tomurcuk kokuyor

bir basın işçisiyim

elim yüzüm üstümbaşım gazete

geçsem de gölgesinden tankların tomsonların

              şuramda bir çalıkuşu ötüyor

uy anam anam

haziranda ölmek zor!

Hasan Hüseyin Korkmazgil

"1963'lerde yaşanılanları ben, ancak böyle dökebildim 1976'larda şiire. Onüç yılda özümsemişim o olayları, onüç yıl sonra damıtabilmişim. O günleri yaşayıp da ozanlığa soyunanlar, elbette ki benden daha iyi yapabileceklerdir bu işi. "El elden üstündür, taa arşa kadar" demiş eskiler."  (Hasan Hüseyin Korkmazgil)