Dünyada, düzenli bir anlatışa hiç gelmeyen bir yer varsa o da Anadolu’dur.
«Yüzyıllar boyunca Anadolu» diye Anadolu’da diyar diyar gezeyim,
her yerin eski efsanelerinden tutup da günümüze kadar gelmiş tarihsel olayları
yazayım dedim. Ne var ki; Anadolu’nun çeşitli ekonomik, toplumsal ve filozofik kargaşalığının içinden çıkabilene
aşkolsun! Örneğin bir yerden bir yere giderken insan attığı bir tek adımda
felsefenin en baş durdurucu bir doruğuna fırlar; atılan ikinci bir adımda ise
estetiğin derin bir uçurumuna tepe takla dalar. Örneğin Çanakkale’ye doğru
yürüyorsunuz değil mi? Helle adındaki
kızın orada denize düşüp boğulduğu için boğazın Hellespontos adını aldığından, Helle’nin annesi Nephele'den, Altın Post'u arayanların Argo
kayığından, kayığın nasıl geçtiğini görmek için beline kadar denizden çıkan,
deniz tanrıçası Thetis’in beyaz memelerini
gören Argo kürekçilerinden, bunların arasında Peleus adlısının tanrıçaya hemen âşık olduğundan, onların düğün
şöleninde «en güzele!» diye atılan elmadan, ilk güzellik kraliçesi seçiminde Aphrodite’nin birinci gelişinden,
Hititlerin Çanakkale'lilerden İllium diye
söz ettiklerinden, göklerdeki yedi Ülker yıldızından, Troya kentinin kuruluşundan ve oradaki savaştan, Artreus hanedanının dedesi İzmirli Pelops’tan, bu adamın adını Peloponez diye Mora yarımadasına
verdiğinden, Olympia’da ilk önce Pelops
uğruna oynanan olimpik oyunlarından, Aiaks’tan
ve onun bir de Akhilleus ile Amazonlar
kraliçesi Penthesilea'nın
Çanakkale'deki tümülüslerinden, (büyük toprak yığını biçimindeki mezar) başlangıçta
Minoen Giritlilerin Boğaz’larda kurdukları deniz üssünden, Fenikelilerin oraya
bir süre egemen olduklarından, Boğaz’ın karşılıklı Sestos ve Abydos
kentlerinde oturan biri Aphrodite tapınağı rahibesi Hero ile biri de Leandros'un
her gece Boğaz’ı yüzerek biribirine kavuştuklarından, İngiliz ozanı Byron'un da topal bacağı ile Leandros
gibi orada yüzdüğünden, o dönemde, yani Sappho
zamanında, Sestos kentinin Midilli'ye, Abydos
kentinin de Miletos’a (Filozof Thales
o zaman Miletos'ta yaşıyordu) ait
olduğundan, İran kralı Darius'dan, Kserkses'ten ve onun Boğaz sularını
kamçılattığından, erkek üreme organının tanrısı Priapos’a ilk tapınağın orada kurulduğundan, Yunanistan’dan sürülen
Themistokles'in uzun süre orada
yaşadığından, Büyük İskender'e orada
uzun süre ders vermiş olan filozof Epikuros’tan,
oradan geçmiş olan Roma’nın büyük kayserinden, oradaki Athena tapınağındaki çok
tuhaf göreneklerden, oradan İtalya’ya göçeden
Aeneas'tan ve oranın Skamandros ırmağından, Romalıların can
düşmanı Pontos kralı Mithridates’den,
Büyük Konstantin'in ilk önce orasını
Roma İmparatorluğu başkenti yapmaya kalkışmasından, Türklerin Çanakkale’yi nasıl geçtiklerini anlatan Machiavel’den, papaya yazdığı mektupta Hektor'un intikamını almaya çalıştığını
yazan Fatih Sultan Mehmet'ten
sözedeceksiniz... Ve yalnız bunlardan değil, ama şimdicik hatır ve hayale gelmeyen
daha birçok şeylerden de...
Eseri birkaç parçaya ayırmaya ve ilk ciltte Anadolu’nun yalnız
eski efsanelerini anlatmaya, karar
verdik. Bu efsanelerin nelere delâlet ettiklerini ve ne sonuçlar verdiklerini
ise tarihsel çağlar için basılacak olan sonraki ciltlerde bildirmeyi
tasarladık. Bu yöntemin bir sakatlığı vardır. Bir yerin mitolojik çağına ait
olan bir şeyinin etkisi, çok sonralara, tarihsel çağlara, giderek günümüze kadar
sürer. Oysa ilk ciltte anlatılmış olan mitolojik olayı okuyucu üçüncü cilde
gelinceye kadar unutmuş olabilir. Örneğin Hazreti Peygamber'den çok önce Anadolu’nun
büyük bir tanrıçası Kybele Mekke’ye
götürülerek tapınılmak üzere Kabe’ye konmuştu. Namaz kılınırken «Kıble» sözü Anadolu tanrıçası
Kybele'nin adıdır. Doğallıkla erken çağlarda Çin ve Hindistan’da olduğu gibi Anadolu’da
da matriyarkal (yani ana ve
kadınların egemen oldukları bir toplum) bir toplum vardı *
(* Çünkü yalnız
kadınların dünyaya insan getirdikleri görülüyordu. Bu işte erkeğin etkisi doğumdan dokuz ay önce
olduğu için, erkeğin doğumla, yani yaratmak işiyle ilgisi bulunmadığı
sanılıyordu. Erkek kadının önemsiz ayrıntılarından sanılıyordu.)
Patriyarkal (yani baba ve erkeklerin egemen oldukları) bir toplum
gelince, bu iki anlayış ve din arasında,
karşılıklı fedakârlıklar oldu. Matriyarkal
toplumun Anadolu büyük tanrıçası Kybele'ye patriyarkal toplumun tanrılar
tanrısı Zeus’u (veya Jüpiter’i) Girit’te doğurmak şerefi
verildi. (Zaten herkesi kadınlar doğuruyordu ya). Böylece Kybele, tanrının
anası oldu. Anadolu’da Efesos'ta tapılan Artemis ise daha henüz Yunanistan’ın Olympos'lu bir tanrıçası
haline dönüşmemiş bir Kybele idi. Bundan ötürü Efesos'lular onu tanrı anası
olarak tanıyorlardı. İsa'dan Sonra
431 yılında kilisenin büyükleri, Meryem
Ana'nın özelliklerini tayin için
Efesos’ta toplandıkları zaman Efesos'lular Meryem Ana’nın Artemis gibi tanrının
anası sayılmasında direndiler. Baskı o kadar şiddetliydi ki; Hazret-i Meryem'in
Tanrı anası değil, Hazret-i İsa anası olduğunu iddia eden Patrik Nestorius hemen afaroz edilerek Hazret-i Meryem'e Tanrı
analığı vasfı verildi.
Kitapta Kybele’yle ilgili efsanelerden sözederken onun binlerce
yıl sonra tarih çağında Efesos’taki etkisinden sözetmeyeceğiz. Okuyucunun daha
önce yazılanı hatırlaması gerekecek, yoksa kitaplar tekrarlarla dolar.
Sonra Anadolu’nun hiç de lirik olmayan, ama sonraki etkilerinden
ötürü önemli olan efsaneleri vardır. Bunları efsanelere ait olan bu ciltte kuru
kurusuna da olsa sıralayıp yazmak zorundayım. Çünkü bu katı ve kuru kabuklar kırılıp
da ayıklanmadıkça, sonraki ciltlerde, içlerindeki daneleri vermenin imkânı
olmayacak.
Ege Bölgesinin bir kısım efsaneleri Yunanistan’a, ama çoğu
Anadolu’ya aittir. Bu efsanelerin Batılılarca hemen hepsi Yunanistan’a mal edilmiştir.
Biz bu eserde Kuzeydoğu Anadolu'dan başlayarak batıya doğru geleceğiz,
oradan da güneye ve sonra Güneydoğuya doğru giderek her yerin
kendisine ait efsanesini anlatacağız.
Efsane, masal veya mitlere eskiden «esatir» denilirdi. Bellerine kadar insan, bellerinden aşağısı keçi
olarak tasavvur edilen düşsel yaratıklara «satir»
denilirdi. Esatir sözü onlardandır. Bu sözü kullanmayacağız. Bu efsaneler çeşit
çeşittir. Bazıları, rast gelinen hayvanları ya da işitilen bir bülbül ötüşü
gibi sesi hayal gücüyle abartarak anlatmaya kalkışır. O çağda insanlar
karşılaştıkları canlı ya da cansız cisimleri insanlaştırmaya uğraşırlardı. Bunlardan başka tarihsel
olaylardan, örneğin savaşlardan ve kahramanlıklardan gelişen masallar vardı.
Bunların kuru yanları çıkartılarak renkli yanlarına değer verilirdi. Salt
insanların ilgilerini çekmek, onları eğlendirmek için düzenlenen efsaneler ve
bir de yukarıdan beri saydığımız çeşitleri biribirine karıştıran mitler vardı.
Pek eski arkaik çağlarda olaylar çoğu kez resimlerle kaydedilirdi.
Aradan zaman geçince resimlerin başlangıçta anlattıkları şeyler, temsil
ettikleri olaylar unutulur ve onlar o günün merakını giderecek biçimde
yorumlanırdı. Bir de gezginci ozanlar vardı. Bunların söyledikleri şiirler yazı
ile tespit edilemezdi. Şiirlerin kimi yerlerini unutan ozanlar, oraya başka bir
şiirin bir parçasını yamalarlardı. Böylece, mitler değiştirilmiş olurdu.
Masalların değişmesinin bir başka nedeni de dinsel inançların değişmesiydi. Örneğin
matriyarkal bir toplumda saygı gören İzmirli Tantalos, patriyarkal bir toplumda doğallıkla kâfir sayılır ve
hayal gücüyle cehennemde işkenceye mahkûm olur.
Günümüzde bir şeyi, piktografi (yani resimlerle anlatma yöntemi)
tamamıyla unutulmuş değildir. Birçok duvar ve gazete ilânlarında ve fuarlardaki
pavyonlarda endüstri, tarım, adalet ve özgürlüğün şahıslandırıldığını ve
biribirleriyle el sıkışır ya da yanyana oturur durumda gruplandırıldığını
görürüz. Ne demek istediğimizi iyice açıklamak için bir örnek verelim:
Bugün bizde de partiler arasında tartışmalar, çarpışmalar vb.
oluyor. Sözgelimi, yakalarında altı ok rozetli birçok Halk Partili, Sultanahmet
meydanında toplanmış (Her ne kadar böyle bir kayd gereksizse de, bu örneğimizde
hiçbir partiyi amaç edinmediğimizi yazalım). Partililer arasında Oğuz oğlu Bay
Arif, Demokratların kendilerine Demirkırat sıfatını vermiş olduklarına kızarak
onlara karşı ateş püskürmüştür. Manisalı Alpoğlu Murat adında bir gazete
röportajcısı, bağlı bulunduğu Haber
adındaki gazetesine bu olayı bildirmiştir. Şimdi bu havadisin İsa'dan yirmi
otuz yüzyıl önce piktografi ile temsil edildiğini düşünelim. Isa'dan bir iki
yüzyıl önce yaşamış olan bir Apollodorus
ya da bir Higinus bu resimleri şöyle
yorumlardı:
Verimli ve sulak Magnesia'nın
yeşil ve engin ovasında başkent tutmuş olan çağımızın en başta gelen
ditiramboscularından tanrısal lir sahibi Apollon
oğlu kahraman Muradius, mavi ve kara
gözlü fettan ve fingirdek kızlarıyla, hatta bütün tanrıların başlarını topaç
gibi döndürmüş olan köhne Bizans'ın, Aphrodite memelerinden sulandığı söylenen
Sultanahmet ovasında kahramanlar arasında olan büyük bir savaşı şöyle anlatır:
«Oğuz veya Zagreus ya da Zeus oğlu Bay Arifikos, kalkanlarında altı ok işaretini taşıyan savaşçılarını
Edirnekapı denilen, fakat Tartaros’un,
yani Etna yanardağının kapısı olduğu muhakkak bulunan yerden, Sultanahmet
ovasına yürüttü, işte oradadır ki, kır atlarına binmiş olan düşman süvarilerine
rasgeldi. Bu büyük savaş üzerine mitler çeşitli anlamlara gelebilir. Doğruluğu
kesin olan bir şey varsa o da, Arifikos’un savaşçılarının taşıdıkları yuvarlak
kırmızı kalkanlarındaki altı ok, o kahramanın babası Zeus’un yeryüzü devleriyle
savaşırken o çağda Beyoğlu diye
anılmış olması melhuz olan Etna yanardağında demirci tanrı Hephaistos (Vulkan) tarafından çırakları Kiklop'lara dövdürülen altmış altı bin altı yüz altmış altı oktan başlıca
devlerin altısını yere seren ünlü altı oklar olsa gerektir. O korkunç
mücadelede düşmanın demirden yapılmış kır atları, kahraman Arifikos'un yekbaşına
olarak ağzından püskürttüğü alevlerle erimiş ve herhalde Zeus’un buyruğuyla
Tartaros'a (cehenneme) akmış olacaktır. Çünkü Magnesia’lı ditiramboscu Apollon
oğlu Muradius’un eserlerinde bu savaşa değgin başka bir bildiriye rasgelmiyoruz.»
Ne var ki, o eski zamanda da şimdiki gibi ciddi bilgi âşıkları
olduğu kadar ukalâ dümbelekleri de vardı. Bunlar, Apollodorus ve Higinus'dan
daha bilgili olduklarını ispat için mutlaka şöyle bir yorum daha koşarlardı:
«Her ne kadar
Apollodorus gibi cihan allâmesi olanların derin bilgilerinin ezelden hayranı
isek de, bu önemli sorunları incelemekte her nedense yapılmış olan küçük bir
ihmalin, araştırıcı gözlerden kaçmasına imkân olamazdı. Bilginlerin en
cahilleri bile gereği gibi bilirler ki, Zeus ve Apollon söz konusu olunca
yalnız çiçekli ve hoş kokulu Sipilos (Manisa
dağı) Magnesia'sı (asıl bildiğimiz Manisa kenti) değil, fakat çapraşık akışlı Maiandros (Menderes nehri) Magnesia'sı
da göz önünde tutulmalıdır. Asıl sorun Muradius'un Sipilos Magnesia’sından mı,
yoksa Maiandros Magnesia'sından mı olduğu noktasındadır. Muradius’un dolaşık
sözlerine bakılırsa, kendisinin çapraşık akan Maiandros nehri tanrısının öz ve
öz evladı olduğu anlaşılır. Altı oku taşıyan kalkanlara gelince, bunlar ok
olmayıp özgürlük, adalet ve eşitlik gibi adlar taşıyan altı fettan
kızkardeştir. Bunların aşkları insanların yüreklerine ok gibi saplanıp
insanları şişkebabı gibi yaktıktan sonra, bu sokuculuk ve yakıcılıklarını göstermek
için kendileri Zeus tarafından altı yıldıza gönderilerek Akrep burcuna kuyruk
diye takılmıştır.»
Bu efsaneler, bu dağlara taşlara sinmekle kalmamış, bütün
insanoğullarının gönüllerine de sinmiş ve onların hemen hemen kültürel bir
yurdu olmuştur. Oysa bizim fiilen yurdumuz olan bu yerlerin bizden başka
insanoğullarına esinlediklerini biz yadırgıyoruz. Bu yadırgayış bize bir
şovenlik ve bir hoyratlık veriyor; onu bugünkü yaşamımızın hemen hemen her
dalında görmekteyiz.
Haritalarda Anadolu hiçbir zaman tarihte oynadığı başrolü
belirtecek biçimde gösterilmez. Anadolu sadece Asya’nın batıya doğru uzanan bir
köşeciğidir. Klasik çağlar tarihinde Anadolu sırasıyla İran, Makedonya ve Roma imparatorluklarının bir eyaleti
olarak gösterilir. Oysa Anadolu Asya, Avrupa ve Afrika’nın, yani üç büyük kara parçasının
birleştikleri yerde, bu kıtaların birinden ötekine geçenlere köprülük etmiş bir
yerdir. Göçeden insan yığınları ve istilâ için yürüyen fetih orduları, hep
Anadolu'nun üzerinden geçtiler. Buldukları halkı öldürmediler ama, hep onlara
karıştılar. Son olarak biz Türkler geldik ve onlara karıştık. Öyle ki, biz
Amerikalılardan bile daha melez olduk, bundan ötürü vakit vakit Anadolu’ya gelmiş
ve bu yurda kısa ya da uzun bir süre sahibolmuş ne kadar insan varsa
damarlarımızda hepsinin de kanı vardır. Her ne kadar kültür sorunu bir kan
sorunu değilse de, yabancımız sayarak yadırgadığımız şeylerin biz hem fiilen,
hem de hukuken mirasçısıyız.
Tanzimat devrinde artık Doğu’nun geri etkisinden kurtularak
Batı'ya dönmeye uğraşıldı. Cübbeler ve kavuklar kaldırıldı, istanbulinler ve
fesler giyildi. Öyle ki. Alexandre Dumas,
o zamanki atalarımızı ağızları kırmızı balmumuyla kapanmış kapkara şarap
şişelerine benzetti. Daha sonra Servetifünun edebiyatında Tevfik Fikret’in söylediğine göre, irfanımız tâbiyet değiştirerek, artık
Batı'ya bağlı olacaktı. Batı irfanı denilince yabancı bir irfan sanıldı, oysa
Batı kültürünün beşiği Anadolu’dur. Batı çocuklarına okutulanların çoğu
Anadolu’nun eski efsaneleridir. Biz burada o kültürü yaratmış olan insanların
çocuklarıyız. Oysa günümüzden elli altmış yıl önce -yani Batı uygarlığına
bağlanıyoruz dediğimiz sıralarda- Milo Aphrodite’i, Semendirek zaferi, Efesos Artemisium'u, Bergama'nın Zeus altarı ve Halikarnas
Mausoleum'u gibi o kültürün eserleri kazılıp kazılıp Memalik-i Osmaniye'den
götürüldü. Buna karşı biz batıklaştık diye başımıza fes ve sırtımıza istanbulin
geçiriyorduk. Batının çiçeklerini alıp artık kurumuş olan eski ağacımızın dallarına
pamuk ipliğiyle bağlamaya ne hacet vardı? O çiçekleri açan gövde ve kökler
bizim topraklarımızdaydı.
Bu Anadolu Efsaneleri’ni yazarken Anadolu’yu gezmiş olan
insanların, yani seyyahların, arasında hangisinin izini kovalayayım diye
düşününce, aklıma ilk gelen yurttaşım — Anadolulu— Halikarnassos’lu (Bodrum’lu)
Herodotos oldu. Bu önsözün birkaç
sözünü de ona ayırmayı bir ödev biliyorum. Değil yalnız Anadolu’nun, ama bütün
dünyanın ilk ve en büyük turisti oydu. Onu salt tarih babası diye bilenler bu
iddiamı bir skandal sayarlar. Ama onun seyahatnamesine koyduğu «historia» yani «araştırma» ya da
«inceleme» adının, «tarih» anlamına alınmasında tarih babasının hiç suçu
yoktur. O durmamacasına geziyordu. Bugün Anadolu'nun enine boyuna işleyen
otobüsler, trenler, vapurlar ve uçaklar olduğu halde yine Anadolu’da seyahat
güçtür. Seyahat eden de azdır. Bir de Herodotos zamanında, yani günümüzden iki
bin dört yüz yıl önceki taşıt araçlarının kıtlığı ve başkaca seyahat
araçlarının güçlüğü düşünülsün. O çağda Anadolu’da Herodotos gibi çıldırasıya
sevinerek seyahat edebilmek için insanda aşk derecesine varmış bir öğrenme ve
görme özleyişi gerekti. Elverir ki, bir yeni yer görebilsin ve orada yeni
şeyler öğrenebilsin, Herodotos'un karşılaşmasına razı olmadığı sıkıntılar,
tehlikeler zorluklar yoktu. O zaman Anadolu'da krallıklar o kadar küçük ve sık
idi ki, onlar günümüzde olsalar, insan bir krallıkta uyumak üzere uzanınca,
ayaklarına pasaport alması gerekecekti! Herodotos Karadeniz kıyılarıyla
birlikte bütün Anadolu'yu, bütün Doğu Akdeniz adalarını, Yunanistan'ı, Mısır’ı, Arabistan'ı, Sicilya’yı gezmiş, kısacası o zamanın bilinen dünyasının en uzak
sınırlarına dek varmıştı.
Gezileri sırasında Herodotos krallarla, imparatorlarla, kâhin ve
papazlarla, köylülerle, yük taşıyan Anadolulu kadınlarla, dağ patikalarında
eşeklerini süren sürücülerle, çam ormanlarının gölgesinde ağaç biçen
tahtacılarla konuşmuştu. İhtiyarlayınca her âşık gibi parası tükenerek, pek
fukara kalmıştı, işte o zaman kalemi eline alıp görünüm dünyasına değgin belleğinde
topladığı bin bir hoş olayı, kardeşleri insanoğullarına müjdelemeyi
tasarlamıştı. Hindistan’da koyun yününden çok daha beyaz ve yumuşak bir yün
yapan ağaçlardan (pamuk fidanı), İlliryalı
kızların nasıl evlendirildiklerinden (güzel kızlar çarşı meydanında arttırma
usulüyle satıldıktan sonra, onlardan biriken parayla çirkinler eksiltme
suretiyle elden çıkartılıyordu. Yani bir çirkin kız onu en az para ile kabul
edene veriliyordu), göl kıyısı insanlarının, çocuklarının göle düşmemesi için
ne gibi çarelere başvurduklarından, Mısır'da sivrisineklere karşı nasıl
cibinlik yapıldığından. Iran krallarının seyahat ederken yalnız kaynamış su içtiklerinden,
Andromakid hanedanının nasıl pire
tuttuğundan, Lydia kralı Kandaules’in karısını çırıl çıplak
gösterdiğinden ötürü taç ve tahtından olduğundan, Lidya'da en çok kocalı
kadınların nasıl en çok itibar gördüklerinden, İskitlerin nasıl kısrakları sağdıklarından sözetti. Kitabı eski
çağda pek ilgi çekici bir röportaj oldu.
Herodotos dünyayı da, hayatı da hayran kalınacak kadar güzel
bulmuştu. Onun kadar hayret etmiş, hayran kalmış insan azdır. O tıpkı Yunus Emre gibi, «Hak bir gönül vermiş
bana, ha! demeden hayran olur», diyebilirdi. Yazılarında şu sözler sık sık
tekrarlanır durur: «Bana hayran kalınacak bir söz söylendi» «O memlekette
hayran kalınacak binlerce şey var» «Hayranlıktan dilim tutuldu» «Çok hayret
edilecek bir şeydir ki»... Herodotos’u, zamanının bir Atina'lısı sananlar
aldanırlar. Atina’lılardan başka dünyanın bütün insanlarını barbar sayan ve hor
gören kibirden onda eser yoktu. (Bu hor görme o zamanın Atina' lılarında da
yoktu. Bu özelliği eski Yunanistan’a Doğu’nun sömürgeci zihniyeti
yakıştırmıştır) Herhangi bir yabancıda zerrece değer görse hemen ona hayran
kalırdı. Hattâ İranlıları pek doğal olarak düşman sayması gerekirken, İranlıların
bile hayranıydı ve İranlılarda Greklere üstün bazı özellikler görüyordu. Onları
dürüst, cesur ve mert buluyordu.
Herodotos, her işittiğine inanan, eleştirme, karşılaştırma ve
inceleme güçlerinden yoksun bir safdil sayılır. Oysa hiç de öyle değildi.
Örneğin Homeros'un deyişine göre dünyanın o zamanlar bilinen yerlerinin bir
okyanusla çevrili olduğu sanılırdı. Herodotos, «Ben bu iddiaya gülümserim!»
der. Bunu söylemekle Homeros ve Hesiodos gibi kutsal sayılan otoritelere
meydan okuyor demekti. Yunanistan’ın en büyük tapınaklarından Delphoi tapınağının kadın kâhinlerinin
rüşvet alarak istenilen biçimde kehanette bulunduklarını yazıyordu. O gün bunu iddia
etmek, günümüzde hükümetin manevî şahsiyetine
uluorta hakaret etmekten çok daha ağır bir cinayet sayılırdı. Herodotos
bu iddiasıyla kutsallığın ta özüne tecavüz ediyordu.
Örneğin Troya savaşının Helene
adlı güzel bir kızın kaçırılmasından ötürü başladığına, «İnanılır şey değil!» diyordu
ve «tek bir kız için güya Troya’da savaşılırken Sidon esir pazarında az buçuk
bir parayla her gün yüzlerce güzel kızoğlan kızın satılmakta olduğunu»
yazıyordu. Kserkses’in Çanakkale boğazının üzerine kurduğu köprüyü mahveden fırtına üstüne dolaşan söylentilere göre,
fırtınanın üç gün üç gece sürdüğünü, ama kâhinlerin deniz perileri Nereid’lere kestirdikleri kurbanlar sayesinde
rüzgârların durduğunu yazıyordu, ama «Bana kalırsa rüzgâr kendiliğinden durdu»
diye ekliyordu. Hatta Yunanistan'ın tanrıları için, onların nereden geldikleri
ve neye benzedikleri Homeros’un ve Hesiodos'un çağlarına kadar meçhul iken,
dört yüz yıl önce bu iki kişinin Greklere tanrılarını yaratıp verdiklerini ve
onlara adlarını taktıklarını söyler.
*
Herodotos’un yukarıdan beri sıraladığımız düşünceleri kendisinin
ne keskin bir yargı gücüne sahip olduğunu, ama buna karşın pek hoşgörülü ve
insansever bir
adam olduğunu gösterir. Bu böyle olduğu halde Herodotos insanları
hiç idealize etmedi. Hattâ Plutarkhos,
Herodotos’un kahramanlarının gerçek kahramanlar gibi değil, fakat alelâde insan
imişler gibi hareket ettiklerinden yakınır. Herodotos’un kahramanlara pek inanı
yoktu. Kahramanları pek kahraman değillerse de, alçak tipleri de büsbütün alçak
değildi. Kendisi, «Benim görevim söylentilerin hepsini yazmaktır. Ama
yazdıklarımın hepsine inanmak zorunda değilim» diye yazıyordu. Herodotos'un yazılarında
ne Ksenophanes'in yazdıklarındaki
açıklık ve kesinlik ve ne de Tukhydudes’in
yazılarında rastlanan felsefî incelemeler vardır. Ama onda bunlardan çok daha öte
şeyler vardır.
Madem ki Herodotos’tan söz ediyoruz, onun yazış biçimine de
değinelim. Herodotos, bir insanı andı mıydı mutlaka onun bağlı olduğu
kabileden, kabilenin dinsel törelerinden sözeder. Bu konu bitince, onu
anlatmazdan önce sözü Sardis'te mi ya da Troya'da mı nerede bıraktıysa oraya
döner. Ondan sonra İran şahı Sirus’un
yaptığı savaşlara geçer, o savaşın bir veya iki ay süren dönemlerini anlatırken
birdenbire yolda rastladığı bir sürücünün eşeğinden ya da orada kulağına
çalınan bir efsaneden sözetmeye koyulur. Öyle ki, eşekten yine Sirus’a dönünce
insan bir eski ahbapla yine karşılaşmış gibi olur, sevinir. Herodotos yazmış
olduğu gibi yazmakla, günümüzün serbest yazı tekniğini iki bin dört yüz yıl önce
icadetmiş sayılır. Şunu da unutmamalı ki Herodotos’un kitabı dünyada yazılan
ilk düzyazı eseridir. Demek ki, dünyanın ilk büyük epik şiiri — yani İlyada— Anadolu'da gün yüzü
gördüğü gibi, dünyanın ilk düzyazısı da Anadolu'da çıktı. Bundan başka,
Herodotos’un yurttaşı Halikarnaslı ozan Dionysos’un
söylediği gibi, bir düzyazı cümlesine ilk olarak bir şiir dizesinin bütün
gücünü veren ilk adam da yine Herodotos’tur.
Şubat 1954
Halikarnas Balıkçısı
